سیمان در معماری رومی
برخلاف یونان، در ایتالیا از معادن سرشار مرمر خبری نبود. پس رومیان میبایست خود دست به کار میشدند. مصالح ایمن و پایداری برای معماری رومی و ساختمان هایشان ابداع میکردند.
مصریان از سنگ گچ استفاده میکردند. که البته چندان مقاوم نبود، مردم میان رودان از قیر بهره میگرفتند. برخی سازندگان یونانی (بیشتر در ساحل ترکیه) نوعی از سیمان را دو سده پیش از میلاد ساختند. آنچه رومیان کاملش کردند.
اختراع رومیان با افزودن آهک (که سبب چسبیدن ماسه به هم میشد) آب و بهره بردن بیشتر از خاکستر آتشفشانی (از کوه پوزولی در نزدیک ناپل) به جای استفاده از خاک رس، از دیگر مصالح زمان خود متمایز بود.
سیمان ویژه رومیان مستحکم ترین ملات ساختمانی و زمینه اختراع سیمان پرتلند در بریتانیای میانه سده هجدهم بود. بتن معماری رومی بر پایه سیمانی مبتنی بر آب میساختند. سیمانی که بر اثر ترکیب اجزای جامد آن با آب، چسبناک و سخت میشد. رومیان با افزودن خاکستر آتشفشانی به این مخلوط توانستند شاهکاری در مهندسی بیافرینند.
ویترویوس در معماری رومی
مارکوس ویترویوس پولیو (Marcus Vitruvius Pollio) متخصص تمام عیار رومی در زمینه معماری رومی و مهندسی نظامی و برنامه ریزی شهری بود. که شهرتش بیشتر به سبب نگارش اثری به نام ده کتاب معماری رومی (The Ten Books on Architecture) هست.
این کتاب از آن رو که تنها اثر به جا مانده پیرامون معماری رومی باستان، اهمیت فراوان دارد. اثر ویترویوس همچنین مرجعی مهم برای دانش امروزی ما درباره روشهای ساختمان سازی، نقشه کشی و طراحی معماری رومی و تاثیری بسزا بر هنرمندان و معماران دوره نوزایی و تا سده بر معماران سراسر جهان نهادست.
ویترویوس بر این باور بود که هر اثر معماری رومی باید سه ویژگی دارد. استحکام، سودمندی و زیبایی. در استدلال ویترویوس ابعاد و تناسبات در بدن انسان به حد اعلی میرسد.
بعدها لئوناردو داوینچی این مرد ویترویوسی (Vitruvian Man) را به شکل پیکری در درون دایره و مربع ترسیم کرد. نمادی از هندسه بنیادی نظم کیهانی.
مهندسی رومی
رومیان امپراطوری ایجاد کردند که با چند ایالت در ایتالیا آغاز شد و آرام آرام از غرب بیشتر اروپا و از شرق تا نزدیکی امپراطوری ایران را در نوردید.
بخشی از برتری آنها بر بنیان قانون گذاری بود و البته بر بنیان فنون پیشرفته مهندسی که به ایشان امکان میداد فارغ از عوارض طبیعی زمین راه مستقیم بسازند و شهرهایی بر مبنای الگوهایی استوار از قبیل آبراهه، خیابان، پل، حمام، قوس و گنبدها طراحی کنند.
به علاوه برخی از ابداعات و فنون آنها، طرحهای پیشین (اغلب یونانی) را توسعه و بهبود بخشید. به این ترتیب، آنان از تمام تمدنهای دیگر آن عصر پیشی گرفتند.
بتن ساخت گنبد و طاق بزرگ را ممکن کرد. اما دهانه برخی از آنها پیش از توسعه فولاد در سده نوزدهم هم تراز از آب در نمی آمدند.
تماشاخانه صدها تماشاچی نمایشها را در خود جای میداد و پل آبها که از دو سه ردیف قوس میساختند. آب را از کانال سیمانی میگذراندند که پیش از وارد شدن به لوله به بالاترین ارتفاع میرسیدند.
قوس، نظام و کتیبه
رومیان با استفاده از ستون مستقل به عنوان تقویت کننده، قوس سنگی را توسعه دادند. قوسها معمولا برای نگهداری دیوارهای بزرگ و شالوده ساختمان استفاده میشدند.
قوسها را از هر سو به وسیله داربست موقتی چوبی بالا میبردند. سنگی که در آخر میبایست در مرکز قوس قرار میگرفت. سنگ کلید یا سنگ سر قوس بود.
رومیان پس از این گذرگاه قوس دار و قوس آهنگ یا قوس گهواره و نیز چار طاقی و در نهایت گنبد ساختند. آنها ستون را بر پنج شیوه میساختند، علاوه بر سه نوع ستون یونانی آنها ستون توسکان (نمونه ساده تر از ستون دوریسی) و ستون مرکب (که با شکوه تر و آراسته تر از ستون قرنتی) را هم آفریدند.
گذرگاه و ایوانها با تزدینات، نقش برجسته و مجسمه آراسته میشدند. طاق پیروزی با پیکره و تندیس حکم رانان و فاتحان میساختند. کتیبه بر این طاق پیروزی حروف را با دقت و وضوح حکاکی میکردند. بی هیچ اثری از عناصر تزئینی؛ تاییدی بر ذائقه رومی در خویشتن داری.
پل آب گرد
پل آب گرد (Pont du Gard) که بخشی از آب گذر (سازه تونل مانند برای انتقال آب) شهر نیمه در جنوب فرانسه، در حدود سده ۴۰-۵۰ میلادی بر رودخانه گرد ساخته شد. تا آب را در سرچشمه در اوزه (Uzes) به شهر رومی نیمه (Nimes) برساند.
دستور ساخت این پل به ژنرال مارکوس آگریپا (Marcus Agrippa) نسبت میدهیم. هر چند فاصله مستقیم بین اوزه و نیمه ۲۰ کیلومتر، اما با احتساب مسیر پیچ در پیچ آب گذر که برای اجتناب از گذر تپه گاریاس در بالای نیمه تعبیه و طول آب گذر به ۵۰ کیلومتر میرسد.
پل آب گرد با سه ردیف قوس و ۴۸.۸ متر ارتفاع بلندترین پل آب رومی میباشد. ردیف اول شش قوس به عرض ۲۴-۱۵ متر دارد. ردیف دوم دارای یازده قوس با همان ابعاد و ردیف سوم که تونل آب گذر را حمل میکند دارای ۳۵ قوس کوچک، هر یک به قطر ۴.۵ مترست.مانند بیشتر بناهای رومی این پل آب نیز بدون ملات میسازیم. که نشان گر دقت بالای مهندسین معماری رومی میباشد.
پل در معماری رومی
رومیان برای خلق ساختاری که برای پل زدن بر فواصل طولانی و حمل بار سنگین به اندازه کافی مستحکم باشد. قوسی به نام وُسوار (Voussoir) با سنگ سر قوس یا سنگ کلید ساختند.
در این قوسها گوه سنگها که وظیفه ایجاد قوس را بر عهده داشتند. به طور نیم دایره در کنار هم چیده میشدند. در هر دو طرف به ستون یا پایه از بلوک سنگی که به وسیله سیمان پوزولانی (Pozzolanic) به هم چفت میشد تکیه داشتند.
خود وزن سنگها و بتن به کار میرود. در قوس موجب فشرده شدن سنگها به یکدیگر میشد و قوس را محکم میکرد. این نوع قوس هم مبنای بسیاری از پل یک قوسی و هم پل طویل چند قوسی و آب گذرهاست.
برخی از پل اولیه رومی، تحت تاثیر اندیشه یونانی از ایده دایره مثالین، از دایره کامل از قوس سنگی میساختند. که تا زیر زمین ادامه مییافت. تا اینکه در یافتند برای ساخت قوس مستحکم حتی نیم دایره هم لازم نیست و قوس میتواند با منحنی کوچکتری هم پایدار بماند.
بعدها قوس بند بند (Segmental Arches) با انحنایی کمتر از ۱۸۰ درجه هم میساختند. مهندسی معماری رومی همچنین تا قبل از انقلاب صنعتی تنها مهندسینی بودند که پل بتنی ساختند.
معابد
معابد معماری رومی بر پایه سنت یونانی و اتروسکی اتاق معبد یا سلا (Cella) داشت. اتاقی که نماد الهه معبد در آنجا قرار میگرفت. در پس این اتاق یک یا دو اتاق دیگر برای خدام و کاهنان معبد به منظور انجام امور نذر و قربانی قرار داشت.
مراسم مذهبی عمومی بیرون از ساختمان معبد برگزار میشد. برخلاف معابد یونانی، که به جز در این مورد از هر نظر به معابد رومی شباهت داشتند، در پیشگاه تمام معابد معماری رومی ایوانی ستون دار میساختند.
مهمترین معبد معماری رومی معبد ژوپیتر که در بلندای تپه کاپیتول در دروم محوطه آراسته با تندیسها و طاق پیروزی قرار میگیرد. محوطه که مردم در آنجا جمع میشدند. هنگامی که معبد چوبی اصلی در آتش سوخت، با ستون مرمرین یونانی و نمایی از طلا و موزاییک بازسازی شد.
معبد دَوار «وستا» قدیمی ترین معبد مرمرین رومی که با ۲۰ ستون قرنتی بر جا ماندست. به نظر میرسد معبد، برخلاف نامش، به الهه هرکول اولیواری، الهه پشتیبان سوداگران روغن زیتون، تعلق دارد.
کولوسئوم
کولوسئوم (Colosseum)، بزرگترین تماشاخانه که تاکنون میساختند. در سالهای ۷۲-۸۰ میلادی در رم میساختند. تا میزبان نمایشهای عمومی مانند نبرد گلادیاتورها، مهار و شکار حیوانات وحشی و مراسم اعدام در ملا عام باشد.
کولوسئوم بخشی از برنامه ساخت و ساز بزرگ تری بود. که امپراطور وسپاسیان آغاز کرد تا عظمت پیشین روم را پس از جنگ داخلی اش به آن بازگرداند.
کولوسئوم به اثری بی مانند و نماد فرهنگی و اجتماعی شهر رم تبدیل شد. این بنا از سنگهای معدنی تراورتن همان ناحیه، خشت، سنگهای آذرین، سنگ خارا و در بخشهایی بتن که تازه اختراع و در نقشه بیضی شکل ساخته شدست.
کولوسئوم چهار طبقه که در سه طبقه اش، ۸۰ دریچه قوس دار و در دارد. طبقه اول دارای ستون نماهای دوریسی، طبقه دوم اما ستون نماهای ایونی دارد و طبقه سوم و چهارم دارای ستون نماهای قرنتی در بدنه دیوارست. طبقه چهارم پنجره هایی کوچک دارد. در قوس گذرگاه هر طبقه از بتن و سنگ آهک استفاده شدست.
کولوسئوم در محیطی ۵۴۵ متری و با بیش از ۴۵ متر ارتفاع پذیرای ۵۰۰۰۰ تماشاچی بود که میتوانستند به راحتی ظرف ۱۵ دقیقه از آن خارج شوند.
پانتئون
در حدود سال ۱۲۸ میلادی، امپراطور هادریان، پانتئون (Pantheon) را بر فراز معبدی که مارکوس آگریپا، داماد امپراطور آگوستوس، ۲۷ سال پیش از میلاد بنا کرد.
فضای بیرونی با ایوانی که ستون قرنتی گرانیتی دارد به ساختمان گنبددار (Rutenda) بزرگی منتهی میشود. گنبدی بسیار تماشایی با نیم کره به قطر ۴۴.۳ متر که دقیقا برابر با فاصله نقطه کانونی گنبد با کف میباشد.
روزنه مدور در کانون گنبد تنها منبع نور کل بناست. قاب فرو رفته در گنبد هم به زیبایی آن افزوده و هم گنبد را سبک میکند تا فشار کمتری به دیوارهای حمال آن وارد آید.
استفاده از سنگهای کم چگالی مانند برخی سنگهای متخلخل آذرین در بخشهای بالایی گنبد نیز از وزن آن کم شود. در درون دیوارها فرورفتگیهایی به اشکال مستطیل و نیم دایره یکی در میان ایجاد و در بالای هر کدام قوسی تا از فشار گنبد بر دیوار بکاهد.
فضا فراخ، مطبوع و یکپارچه میشود. پانتئون در لغت به معنی همه خدایان و در ۶۰۹ میلادی به نخستین کلیسای کاتولیک تبدیل شد و نامش را کلیسای سانتا ماریا گذاشتند.
باسیلیکا، مقدس و دنیوی
تالارهای عمومی و باسیلیکاهای (Basilicas) معماری رومی ساختمان مستطیل بودند با راهرویی در پس ردیفی از ستونهای تقویتی. مشهورترین دو سده پیش از میلاد در پمپئی میساختند.
باسیلیکا در اصل تالار مبادلات تجاری و محکمه بود. قربانیها پیش از شروع مبادلات تجاری در محراب قربانی میشدند. در سال ۳۱۳ میلادی کنستانتین مسیحیت را به رسمیت شناخت و در ۳۲۶ میلادی، مسیحیت به دین رسمی امپراطوری روم تبدیل شد.
سه کلیسایی که کنستانتین در رم تاسیس کرد همگی باسیلیکا هستند؛ دو تا از آنها کلیسای سنت پتر و کلیسای سنت پاول دارای نقشه چلیپا شکل هستند و صحن کلیسا جای بیشتری برای عبادت گزاران و راهبان دارد.
چهار عنصر محراب، ناو یا راهروی اصلی، بازوی چلیپا و راهروی جانبی به عناصر متداول معماری رومی کلیساهای غرب تبدیل شدند. وقتی کنستانتین پایتخت را به بیزانس منتقل کرد، نام قسطنطنیه (Constantinople) را بر نهاد.
امپراطوری رم از میلان تا کلن و از سوریه تا مصر و یونان را در نوردید و هر جا رسید باسیلیکایی بنا کرد تا اندیشیه خود را نیز در سراسر قلمروی بزرگش بگستراند.
شهرهای کوچک و بزرگ رومی
لشگر روم به هرجا میرسید، شهری میساخت و شیوه معماری رومی را به آنجا میبرد. مصالح و مواد بومی میشد، اما عناصر معماری رومی بی تغییر میماند؛ راه هموار و مستقیم، پلهای قوس دار و آب گذرها، شهرهای کوچک معماری رومی شبکه بودند و در محل تلاقی دو راه اصلی شرقی-غربی و شمالی-جنوبی می ساختند.
هر کجا این دو مسیر به یکدیگر میرسیدند، ساختمانهای اصلی شامل باسیلیکاها، معابد، تماشاخانه، حمامها و بازارها با محوطه بنا میشدند.
خانه را در امتداد خیابان که به جاده اصلی میرسید میساختند. در هر شهری سربازخانه هم وجود داشت که با دیوار مستحکمی که احاطه اش میکرد، محافظت میشد.
قناتها آب پاک را تامین میکردند و شبکه فاضلاب، فاضلاب شهر را خارج میساخت. شناخته ترین این شهرها، رم، پمپئی و هرکولانیوم هستند. هر چند پمپئی، به دلیل اقلیم کوهستانی، منطبق بر شبکه شهر سازی معماری رومی نبود. بیشتر خانه چشم اندازی به حیاط مرکزی داشت و بسیاری از خانه پمپئی ایوان داشتند.
حمامهای رومی
در خانه رومی آب با لوله کشی عرضه میشد. اما از آنجایی که بر آب مالیات بسته بودند. حمام آب گرم (Thermae) گشایش یافت. این حمامها با مجموعه زیبا با گذرگاه، قوسها، گنبدها، تندیسها و موزاییک کاریها و تزئینات فراوان بودند.
از جمله امکانات این حمامها داشتن اتاق رختکن، اتاق ورزش، اتاق با کاربری سونا خشک و تر امروزی و گرم خانه و سردخانه بود همچنین فضاهایی برای خدمات ماساژ و دیگر امکانات نظیر کتابخانه، توالت و دیگر تسهیلالت.
نخستین حمامها با آتش دانها گرم میشدند، سپس رومیان جهنم حمام یا تون حمام را به کار گرفتند؛ گرما با آتشی تیز از سوختن چوب در زیر خزینه حاصل میشد.
ساختن پنجره شیشه از سده اول میلادی کنترل حرارت را بهبود بخشید. از نمونه قابل توجه این حمامها کاراکالا (Caracalla) و دیوکلتیان (Diocletian) در رم و مجموعه حمام در انگلستان هستند.
کتابخانه کلسوس
کتابخانه تاریخی کلسوس (Celsus) واقع در افسوس ترکیه نامش را از نام حکمران سابق رومی، ژولیوس کلسوس که مزارش در آنجا قرار دارد.
این کتابخانه که ساخت آن تقریبا ۱۱۷ سال پس از میلاد اتمام یافت. گنجینه از ۱۲۰۰۰ کتیبه، طومار و نسخه خطی بود که در دیوارهای سه طبقه موزه جای میگیرد.
دیوارهای دوجداره در پس طومارها آنها را از حرارت بالا و رطوبت محفوظ میداشت و ضمنا کتابخانه را به محلی برای سخنرانیها و گردهماییها تبدیل میکرد.
نمای کتابخانه دارای ستونهای قرنتی است. سه پنجره در طبقه دوم و سه درب در طبقه اول تناسبی زیبا حاصل میکنند. ستونهای کناری کوتاه تر از ستونهای مرکزی هستند و این ظرافت در ساخت، ساختمان را در چشم بیننده بزرگتر جلوه میدهد.
تندیس آتنا، الهه خرد، در کنار درب و در اطراف او، در کنار دربهای دیگر، تندیسهایی که نمود فضایلی چون دانش (اپیستمه)، هوش (انویا)، ذکاوت (سوفیا) و شجاعت (آرته) هستند. نقوش برجسته در تمام نما به چشم میخوردند و سردرب از سنگ مرمر است.
یراحی ویلا به سبک معماری رومی توسط مهندس بیژن صمغ آبادی در ایران.