درخت سیب
سیب یکی از انواع میوه های که زمانهای بسیار قدیم مورد استفاده بشر قرار میگیرد. قدیمی ترین آثاری که بدست آمده مربوط به یک سیب فسیل شده میباشد. که در حفاریهای نزدیک سویس کشف شده و متعلق به دوره ما قبل تاریخ می باشد.
بطور کلی پرورش درخت سیب برحسب رشد و نمو و شکل و اندازه طول تنه به دو قسمت تقسیم می شوند:
۱- درخت سیب پاکوتاه.
۲- درخت سیب پابلند.
معمولا برای تولید و پرورش درخت سیب پابلند و نیمه پابلند (متوسط) از پایه بذری و در پاره ای موارد از پایه غیر بذری ( انواع مالنیگ مرتون) و برای درخت سیب پاکوتاه از پایه غیر بذری (بعضی از مالینگ ها) استفاده می شود.
عملاَ اسامی خاصی از نظر علمی برای آنها بطورکلی قراردادی وجود دارد که ما از ذکر آنها خودداری میکنیم. شکل تاج درخت که در روی انواع اینگونه پایهها تشکیل میگردد برحسب چگونگی پرورش و تربیت آنها بصورت کروی، پهن و آزاد میباشد.
در هر حال هدف از پرورش درختان میوه همانند سیب و یا بطور عام درختان میوه دانه دار از نظر خصوصیات اقتصادی و نتایج آن نیاز به ایجاد تغییراتی در کیفیت عمومی درختان دارد، که عبارتنداز:
۱- ایجاد فرم مناسب برای دریافت نور وهوا.
۲- آسانی عملیات اجرایی در طول مراحل داشت و برداشت.
۳- تنظیم میزان باردهی با کیفیتی مرغوب و عالی.
۴- تقویت گیاه.
بنابراین با توجه به طبقه بندی که در بالا صورت میگیرد. نخست هرس و تربیت درخت سیب پاکوتاه و سپس دیگر انواع را مورد بحث قرار میدهیم.
نحوه پرورش و هرس درختان سیب پاکوتاه
در پرورش درختان سیب پاکوتاه لازم میباشد نخست به سیستم و روشهای مختلف پرورش توجه نماییم. در این مورد متذکر می گردیم تمامی ارقام درخت سیب را می توان بصورت پابلند و پاکوتاه و نیمه پاکوتاه بوسیله هرس بحالت پاکوتاهی پرورش داد.
درخت سیب را می توان برحسب چگونگی شکل تاج به فرمهای مختلف گرد و پهن پرورش داد. منظور از درختان بفرم گرد تربیت آزاد شاخه اصلی سیب در جهات مختلف میباشد. اگر اینگونه درختان سیب را از بالا نگاه کنیم. دارای فرم کروی هستند.
این نوع درختان سیب می توانند بصورت پاکوتاه یا پابلند تربیت گردند. در بین فرم کروی، فرمهای دیگری به نام فرمهای جامی، قیفی، مختلط و… قرار دارند. تشکیل فرم در تیپ کروی بستگی به چگونگی هرس دارد. بعنوان مثال در فرم جامی عملیات هرس درخت سیب بشرح زیر می باشد.
فرم جامی (Open Center)
فرم هرس جامی درخت سیب به دو صورت انجام میشود. هرس جامی با مرکز باز و هرس جامی با محور. در نوع اول (هرس درخت سیب به روش جامی با مرکز باز) بازوهای اولیه یا شاخه اصلی سیب از فاصله کوتاهی روی تنه تشکیل میگردند. در حالی که در نوع محوردار (هرس درخت سیب با روش جامی با محور)، در طول بیشتری پس از خارج کردن نهال از خزانه و انتقال به بستر اصلی لازم میباشد.
قبل از کاشت مجدد در صورت لزوم ریشه ها را آرایش و ضد عفونی نمود. پس از کاشت در صورت مناسب بودن شرایط از نظر فصل آنها را از ارتفاع ۶۰ سانتیمتری سربرداری مینماییم.
سال دوم : در این سال جوانه موجود در طول ۶۰ سانتیمتر نهال رشد کرده و تولید شاخه مینماید. بایستی توجه داشته باشیم اسکلت نهایی درخت از این سال شکل داده میشود. برای این منظور اولین شاخه را از ۱۵ سانتیمتر بالای سطح خاک روی تنه انتخاب مینماییم. فواصل بین شاخه ها در طول تنه بایستی بین ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر بطور متناوب باشد. در این فواصل اگر شاخه یا جوانه بطور نابه جا روییده باشد حذف مینماییم. معمولاَ در این روش تعداد شاخه های باقیمانده بین ۳ تا ۵ عدد میباشد.
عمایات هرس درخت سیب
عملیات هرس درخت سیب همانند عملیاتی ست که در سال دوم روی نهالهای یک تنه و بدون انشعاب در سال اول انجام میگیرد. در پاره ای از این گونه نهالها پس از هرس مشاهده میشوند. که تعداد شاخه باقیمانده جهت اسکلت درخت کافی نمیباشند. بنابراین برای تشکیل شاخه جدید در بالای جوانه ای که لازم است تبدیل به شاخه جدید جهت تکمیل اسکلت درخت گردد. زخم کوچکی ایجاد مینماییم تا جوانه تحریک شود و سریعاَ شاخه مورد نظر را تولید نماید.
سال سوم: در حالی که شاخه اصلی یا اسکلت اولیه بین ۳ تا۵ شاخه باشند. در این مرحله فضایی برای ۶ تا ۱۰ شاخه ثانوی در نظرمیگیریم. زیرا در روی هر بازوی اولیه یا شاخه اصلی فقط ۲ شاخه ثانوی باقی میماند تا نهال سیب بتواند فرم اصلی و جامی خود را حفظ نماید.
در این مرحله در صورت لزوم شاخه ای که با تنه اصلی زوایه نا متناسب (کمتر از ۶۰ درجه) دارند. توسط بازوهای جداکننده آنها را تنظیم مینماییم. علاوه بر عملیات مذکور لازم میباشد. شاخه های نابه جایی روییده اند حذف گردند. همچنین شاخه ثانویه را دراین مرحله به همان ترتیب نسبت یک سوم طول شاخه از جوانه ای که به سمت بیرون هستند سربرداری مینماییم.
در سالهای بعد عملیات هرس درخت سیب منحصر به حذف شاخه ها نابه جا بمنظور حفظ اسکلت و فرم درخت انجام میشود. سپس سربرداری شاخه جوان یک ساله هر سال روی درخت انجام میگیرد.
فرم شلمجی یا جامی محوردار (monified eade)
در فرم شلمجی یا جامی محوردار درخت سیب بازوها در طول بیشتری از تنه قرار میگیرند. محور درخت سیب در این فرم تا رسیدن آن بطول خود باقی میماند. بعداَ در ارتفاع مورد نظر که ارتفاع درخت سیب را میسازد عمل قطع صورت میگیرد. معمولاَ در این فرم هرس درختان سیب شکل تقربیاَ مخروطی بخود میگیرند.
فرم جامی محوردار، دارای مزایایی میباشند از جمله: بعلت گسترش زیاد بازوها یا شاخه اصلی در طول زیادی از تنه، نور بهتر و بیشتر به شاخهها میرسد. زیرا شاخه ها فضای بیشتری را در بر میگیرند.
در برخی از واریته های ایرانی گسترش شاخه ها یا بازوها زیاد بوده و میتوان شاخه بلند را که در پایین واقع شده اند. قطع نماییم. مانند ارقامی از سیبهای سرخ زنوز.
– از آنجایی که بازوها یا شاخه اصلی دارای گستردگی افقی و یا زاویه نسبتاَ باز میباشند. تولید شاخه میوه دهنده در روی آنها بیشتر بوده و میزان محصول افزایش خاصی دارد.
– گاهی برخی از وایته ها مانند سیب گلاب و کوکس عادتاَ تولید محور مینمایند و نمیتوان آنها را حذف نماییم.
هرس فرم شلمجی یا جامی محوردار
سال اول: پس از کاشت نهال سیب را به ارتفاع ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر در نظر میگیریم. بقیه را حذف مینماییم. معمولاَ در آخر سال اول تعدادی شاخه های اولیه که شاخه اصلی درخت سیب را میسازند تشکیل میگردد.
سال دوم: یکی از شاخه ها را نزدیک محل قطع متشکل به عنوان لیدر یا محور اصلی انتخاب مینماییم. چنان که بخواهیم دقیقاَ مقدار هرس لید را بدانیم بایستی توجه داشته باشیم که مقدار هرس لیدر بستگی به رشد شاخه درخت سیب در طول سال دارد.
معمولاَ برای اسکلت بندی یک درخت سیب جامی محوردار، لیدر نیاز به حداقل ۵۰ سانتیمتر رشد طولی دارد و بایستی تا حدود یک سوم آن حذف گردد. هرگونه عملیاتی که در روی لیدر انجام میگیرد فقط بمنظور ایجاد دسته ها یا ردیفهای بعدی بازوهاست.
چنان چه رشد محور کم و ضعیف باشد. لازم میباشد محور وسط را شدیدتر هرس نماییم تا نهال برای سال بعد آمادگی داشته باشد. با این عمل تشکیل شاخه ردیف دوم با طبقه دوم را یک سال به تعویق میاندازیم. شاخه ها معمولاَ به اندازه یک دوم تا دو سوم طولشان کوتاه می گردند.
اگر شاخه های اولیه خوب و مناسب انتخاب گردند. هرس درخت سیب در سالهای بعد باید به نحوی انجام شود که درخت سیب تحریک به تولید میخچه و شکوفه گل شود.
اصولاَ در انواع پاکوتاه هرس لیدر کمک به توسعه جوانه های پایینی شاخه ها نیز مینماید. در نتیجه بمقدار زیادی میخچه و جوانه شکوفه نزدیکتر به تنه اصلی در وسط درخت سیب بوجود میآید.
سال سوم هرس به فرم شلمجی
در سالها بعد نیز میتوان به همین نحو عمل نمود تا درخت سیب تنومند و قوی حاصل شود. اصولاَ محور اصلی نبایستی بیشتر از ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر رشد کند. اگر شاخه با زاویه تنگ تشکیل شود در صورت عدم نیاز به آنها بایستی قطع گردند و درغیر اینصورت توسط بازوهای جداکننده به آنها فرم و شکل مورد لزوم داده شود. ضمناَ شاخه نرک و شاخه هایی را که همدیگر را قطع کرده اند، بایستی هرس نمود.
سال سوم: عملیاتی که در سال سوم و سالهای بعدی هرس درخت سیب انجام میگیرد. با توجه به هدفی که در مورد تشکیل ردیف شاخه ها یا طبقات داریم. کنترل رشد طولی را با قطع محور انجام دهیم. یا به عبارت دیگر اگر هدف فقط تشکیل دو طبقه شاخه اولیه روی محور باشد. میتوان از هر کدام از شاخه های اولیه دو شاخه را انتخاب کرده و بقیه را حذف نمود.
درهر حال عملیات انتخاب شاخه ها و رشد لیدر تا هنگامی که نیاز به شاخه های اولیه باشد میتوان ادامه یابد. هر زمان که رشد محور کافی به نظر رسید میتوان محور را با هرس در محلی مناسب به چند شاخه انتهایی ختم نماییم.
بطور کلی در هرس درخت سیب جوان بایستی به خصوصیات و عادات درخت سیب توجه نمود. مخصوصاَ در عمل حذف تمام یا قسمتی از لیدر که در واریته های مختلف اهمیت خاصی دارد و نسبت به یکدیگر متفاوت میباشند.
مثلاَ در انواع واریته هایی که تمایل به رشد عمودی در آنها زیاد است. هنگام حذف یا قطع لیدر مناسب است یک یا دو جوانه بالاتر از محل مورد نظر برای هرس قطع شوند. یا هنگامی که این جوانه ها رویش یافتند میتوان دو جوانه انتهایی باقیمانده اول و دوم را حذف نمود. نتیجه این عمل چنین است که شاخه دیگر با زاویه بازتر رشد و گسترش مییابند.
فرم دوکی
گسترش و کشت فرم دوکی درخت سیب روی واریته گلدان و پایه از نوع M9 . M26 در خاکهای غنی متداوال است. همچنین از پایه نیمه پاکوتاه مانند MM.106 در خاکهای ضعیف استفاده میکنند. اصولاَ پایه MM.106 پس از رویش نیاز به فضای بیشتری از دو پایه نامبرده دارد.
معمولاَ برای تربیت این فرم درخت سیب از قیم استفاده میشود. برای سهولت اجرای عملیات لازم ست قبل از کاشت نهال سیب، در نقاط مشخص و معین قیمها را در زمین قرار داد. در پاره ای موارد برای شکل داده شاخه پایین یک ردیف سیم بین قیمها کشیده میشود.
در فرمهای دوکی، اسکلت درخت سیب همانند یک مخروط یا یک دوک نخ ریسی یا یک محور عمودی است و هرس فرم دوکی درخت سیب به شرح زیر میباشد:
سال اول: بطور کلی پس از انتقال نهال از خزانه به بستر اصلی از ارتفاع ۶۰ سانتیمتر آن را سربرداری میکنیم. در برخی مواقع برای پیدا شدن واقعی در طول سالهای بعد لازم میباشد از آغاز یعنی در همین زمان تعداد جوانه که بعداَ تبدیل به شاخه اصلی میگردند. مشخص کرده و بقیه را حذف نمود. عده ای از متخصصین در این مورد معمولاَ از ارتفاع ۳۰ سانتیمتری بالای طوقه تعداد ۵ تا ۶ جوانه را باقی گذاشته و سربرداری مینمایند.
هرس سال دوم به بعد فرم دوکی
سال دوم: در هرس سال دوم درخت سیب بایستی در نظر داشت. شاخه بالاتر کوتاهتر از شاخه پایین باشند. برای ایجاد شکل مناسب لازمست طول هر شاخه یا بازو با یک چهارم ارتفاع درخت سیب باشد و هر بازو نسبت به بازوی دیگر با همین فرمول هرس میگیردد. در هر حال رشد و نمو شاخهها باید بطوری تنظیم گردد که در فاصله منظمی از یکدیگر قرار گیرند. ضمناَ لیدری که از رشد جوانه انتهایی تشکیل میشود بایستی همانند سربرداری سال اول با باقی گذاشتن ۳ تا ۵ جوانه سربرداری شود.
در مورد نهالهایی که از آغاز دارای شاخه متعددی میباشند. لازم میباشد هرس سال اول درخت سیب همانند هرس توضیح بالا در سال دوم انجام گیرد.
هرس سال سوم به بعد فرم دوکی
هرس سال سوم: همانند هرس سال دوم بوده و جوانه ها و شاخه نابه جایی که فرم را تغییر می دهند حذف میگردند. برحسب میزان رشد در واریته مورد نظر هنگامی که ارتفاع درخت سیب به ۲ تا ۵/۲ متر رسید. میتوان قدرت رشد اضافی را از طریق هرس به شاخه ضعیفتر منتقل نمود. هرس در سالهای بعد منحصر به حذف شاخه اضافی و نابجا میشود. که وجود آنها باعث بهم خوردن فرم درخت سیب خواهند شد.
در هر حال موفقیت یا عدم آن بستگی به ایجاد تعادل بین رشد و میزان باردهی درخت سیب دارد. اگر مجوز درخت رشد شدید و زیادی داشته باشد و درخت سیب بفرم کشیده و باریک درخواهد آمد. در حالتی که رشد محور مرکزی کند و ضعیف باشد و فواصل شاخه ها و زاویه آنها دقیق تنظیم گردد.
درخت سیب فرم واقعی خود را میبابد. در حالتی که رشد محور نسبت به دیگر شاخه ها زیاد باشد، مناسب است. آنرا هرس نموده و یک شاخه جانبی و ضعیف را به عنوان محور انتخاب نماییم. با هرس سبک سالیانه درخت سیب میتوان تعادل مناسبی بین شاخه جانبی و شاخه غیر بارآور بوجود آورد. عملیات اصلی در پرورش فرم دولک بیشتر از طریق محدود کردن رشد درخت بوسیله پایه و بستن شاخه ها بطرف پایین میباشد.
فرم هرمی پاکوتاه
در فرم هرمی پاکوتاه درخت سیب ارتفاع حدود ۲ تا ۵/۲ متر میباشد. شاخه جانبی که در روی تنه تشکیل میگردند معمولاَ بصورت شعاعی ویا مطبقی روی هم قرار میگیرند. در پرورش فرم هرمی بیشتر عملیات به هرس سبز تابستانه مربوط میگردد.
بهترین پایه که نیاز به قیم یا سیم کشی ندارد پایه MM.106 میباشد. از آنجایی که در اینروش و استفاده از قیم چوبی یا نصب پایه و سیمکشی میتوان استفاده نمود. از آنجایی که دراینروش و استفاده از پایهM.2 میتوان با توجه به حاصلخیز بودن خاک بدون استفاده از قیم آنها را بکار برد، ولی باردهی با تاخیر انجام میگیرد.
سال اول: نهالهایی که هنگام کاشت فاقد شاخه اولیه هستند معمولاَ پس از کاشت از ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتری سربرداری میشوند. اگر نهال یک ساله دارای شاخه های اولیه مناسبی باشد. در همین ارتفاع سربرداری میکنیم. بشرطی که تعدادی از شاخه اولیه باقی بمانند، در غیراینصورت نهال را در ارتفاع کمی بالاتر از ۶۰ سانتمتری سربرداری مینماییم. شاخه جانبی در روی اینگونه نهالها بطول ۱۰ سانتیمتر باقی و روی یک جوانه بیرونی بقیه آن قطع میشود.
هرس سال دوم و سوم به بعد فرم هرمی پاکوتاه
سال دوم: با توجه بطول رشد محور اصلی عمل هرس درخت سیب یا سربرداری به نسبت یک دوم طول رشد صورت میگیرد. ولی بایستی توجه داشت در نهالهایی که طول رشد محور اصلی زیاد است، طول ساقه باقیمانده از ۴۰ سانتیمتر بیشتر نگردد. شاخه جانبی را در صورت لزوم بطول ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتری هرس میکنیم. شاخه ها را در روی محور قدیمیتر بطول ۱۵ سانتیمتر از رشد سال جدید باقی گذاشته و بقیه را حذف مینماییم.
همچنین شاخه فرعی که در روی آنها تشکیل میشود. بطول ۵ تا ۸ سانتیمتر قطع میشوند. در سالهای بعد عملیات هرس سال دوم در روی محور اصلی است و شاخه قوی که روی بازوها یا شاخه اصلی تشکیل گردیده اند در تابستان هرس میشوند. بایستی توجه داشت تا هنگامی که درخت سیب به ارتفاع مورد نظر نرسیده است کلیه جوانه تشکیل دهنده میوه روی محور مرکزی حذف میگردند.
همچنین گسترش درخت سیب را میتوان با هرس روی بازوهای اولیه که رشد آنها حدود ۶۰ سانتیمتر است تنظیم نمود. ضمناَ شاخه ای که موجب تغییر فرم درخت میشوند باید حذف شوند. بالارفتن سن درخت سیب نحوه هرس نیز کم و بیش تغییر میکند. زیرا این مراحل اهمیت شاخه میوه دهنده و انبوهی آنها میتواند مورد توجه باشد. بنابراین برای تنظیم میزان باردهی و قدرت رشد در زمستان تعدادی از آنها را کوتاه و یا حذف مینمایند.
فرم بادبزنی یا پالمت
در فرم پالمت معمولاَ درخت سیب از یک تنه مرکزی که حامل ۴ تا ۶ شاخه جانبی یا بازوی اصلی تشکیل میشود. آنها را با آرایش بادبزنی روی ردیفهای سیم کشی هدایت میکنند. پایه مناسب برای پرورش این فرم M.26 .MM.106 استفاده میشود.
از آنجایی که در پرورش و فرم دهی درختان سیب به فرم بادبزنی نیاز به قیم و سیم میباشد. لازم بوده برای اطلاع عمومی در مورد آن نکاتی ذکر گردد. در سیستم پالمت با استفاده از پایه سیمانی یا آهنی (لوله سیا نبشی یا سپری نمره ۵) طرح اولیه باغ را آماده کرده. آنها را به فواصل ۶ متر از یکدیگر در زمین بوسیله بتن مستقر میکنند.
در فواصل بین قیمها سه رشته سیم به قطر ۳ میلی متر به فاصله ۳۰ تا۶۰ سانتیمتر از زمین و از یکدیگر بکار میبرند. فاصله کاشت درختان سیب در روی ردیف ۳ متر که برحسب انواع واریته ها میتواند تغییر یابد. همچنین فاصله بین خطوط به اندازه ای میباشد. که وسایل مکانیزه بتوانند بسهولت تردد کنند.
جابجایی درخت و هرس با تیمی کاملا متخصص و کار آزموده
هرس فرمدهی بادبزنی یا پالمت
سال اول: پس از کاشت نهال سیب، آنها را از ارتفاع ۳۰ سانتیمتری سربرداری میکنند. به گونه ای که در روی پایه سه جوانه باقی بماند. جوانه های باقیمانده در طول بهار و تابستان رشد کرده و شاخه را تشکیل میدهند. یکی از جوانه ها که کاملاَ در انتها قرار میگیرد. بخوبی رشد میکند. (با تنه بازتری کمتری دارد) بعنوان محور لا لیدر انتخاب مینماییم. دو شاخه جانبی دیگر را که با تنه زاویه بازتری دارند روی سیم ردیف اول هدایت مینماییم. برای این که شاخه ها در روی سیم کاملاَ مستقر گردند. لازم است توسط بسته ایی از جنس پلاستیک آنها را به سیم متصل نماییم.
سال دوم: در هرس دوم با توجه به طول رشد شاخه جانبی ولیدر برحسب نوع واریته در روی هر بازوی جانبی چهار جوانه را باقی گذاشته و بقیه را حذف میکنیم. در پاره ای موارد سربرداری شاخه های جانبی براساس یک سوم تا یک چهارم طول قسمت انتها انجام میشود. قطع یا سربردراری در لیدر برحسب رعایت فاصله بین سیمها بین ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر میباشد. ضمناَ یادآور میشویم گاهی لازم است تشکیل طبقات به کندی صورت گیرد. برای این منظور الزاماَ طول محور یا لیدر را کوتاه میگیریم. از یک یا دو جوانه پایین سربرداری مینماییم. یا به عبارت دیگر لیدر دارای یک یا دو جوانه است.
سال سوم : علمیات هرس در روی شاخه های جانبی درخت سیب همانند سال دوم میباشد. ضمناَ شاخه ها و جوانه ها ی نابجا و اضافی بایستی حذف گردند.
عملیات هرس سیب در سالهای بعد شامل قطع محور یا لیدر و تنظیم بازوها در جهت سمی بوده و تقریباَ همانند سال دوم میباشد. در هرحال برای هدایت شاخه ها به سیم دوم با دیگر سیم ها لازم است سه جوانه باقی گذاشته شود که دو جوانه بازوهای جانب و جوانه وسط لیدر با بسازد.
