آبنما در طراحی باغ ایرانی
یکی از عناصر اصلی و حیاتی در باغ وجود آب و در نهایت آبنماست. که قسمتی از آن منحصراَ برای آبیاری، حفاظت گیاهان و بخش دیگر بمنظور ایجاد و خلق زیبایی در طراحی مورد استفاده قرار میگیرد.
ولی آنچه که در این مقاله مورد توجه قرار میگیرد. وجود و تاثیر آب از دیدگاه خلق زیبایی و تنوع در محیط از قبیل تشکیل انواع نهرها، انواع رودها، بطور مصنوعی آبنماها، آبشارها، چشمه های مصنوعی، حلقه چاهها ، استخر و آبشخورپرندگان میباشد.
از طرف دیگر وجود آب در باغ به هر یک از صور فوق، خود بنحوی در متعادل سازی درجه حرارت هوا، تامین، رطوبت نسبی جهت گیاهان و ایجاد طراوت خاص موثر میباشد.
نتجیتاَ مجموعه این عوامل از یک نواختی و خشکی محیط میکاهد. بنابراین لازمست در مورد مختلف کاربرد آب در باغ، به طور جداگانه به اختصار توضیحی دهیم.
نهرها در طراحی محوطه
شرح و توضیح اختصاصی درباره نهرهایی که جنبه تزئینی دارند. بستگی کامل به سلیقه و ذوق باغبان و کارفرما دارد. بنابراین اگر ایجاد نهرها صرفاَ بمنظور آبیاری باشد. از آن نیز برای زیبائی بصور مختلف استفاده نمائیم.
از شیبها یا گردشهای آب در زوایای مختلف با بکاربری سنگ چین در طول مسیر یا تپه بندهایی با قطعاتی از تراورتن، سنگ حوضچه با ابعاد کمتر از یک متر مربع احداث نمود. در اطراف آن سکوبندهایی بمنظور گلکاری پدید آورد. گاهی نیز برای ایجاد زیبائی یا اهداف دیگر، نهرهای انشعابی را با گردشها درست کرد. که خود به نوعی بر زیبایی باغ می افزاید.
مصالحی که در طراحی آبنما و محوطه سازی بکار میروند. شامل: انواع قلوه سنگهای رنگین همراه با ملات سیمانی یا سنگهای مرمری و دیواره های بتونی است.
گاهی در قسمتهای که آب بایستی بصورت شره یا آبشارهای کوچک جریان یابد. از موزائیک و سرامیک استفاده میشود. تا صدای آن آرامشبخش روان خسته رهگذران باشد. گاهی برای ایجاد زیبایی یا بیان مفهموی، در روی اینگونه نهرها پله کوچکی با اشکال و اندازه مختلف احداث مینمایند.
طراحی آبنماها
یکی دیگر از عومل تزئینی، تلفیقی و ارتباطی با محیط که به نحوی در فضا و مکان باغ موثرست انواع آبنماها میباشد. این نوع آبنماها را در زیان فارسی با توجه به روابط سنتی که سینه یه سینه انتقال یافته حوض و حوضچه میگویند. ولی در حقیقت این دو (حوض و حوضچه، آبنما) با یکدیگر فرقهایی دارند. در حالی که هر دو فضایی یا انباری از آب است.
آبنما، حوض و حوضچه هر کدام ازنظر معماری تابع اصول معین و خاص خود میباشد. آبنماها دارای عمق کمتر از حوض و حوضچه هاست. با تزئینات مدرن از قبیل چراغهای رنگارنگ مخصوص داخل آب، فواره های متنوع، گاهی جایگاهی برای گیاهان آبی و باغچه هایی در کنار یا در وسط آن و اشکال آنها کمتر از اصول هندسی منظم پیروی می کنند.
در این آبنماها بیشتر از اشکال تغییر شکل یافته هندسی استفاده میشود. در حالی که انواع حوضها و حوضچه های باغی و باغچه قدیمی مخصوصاَ در ایران دارای عمق قابل توجهی بود. به اشکال مربع، مستطیل، دایره، بیضی و لوزی ساخته میشود. در اینگونه حوضها کمتر از گیاهانه آبزی استفاده و فقط به پرورش نوعی ماهی قرمز بعنوان تفنن و زیبایی اکتفا میکردند.
برحسب شرایط و امکانات زمین و هدفهای که از ایجاد آبنما وجود دارد. اشکال مختلفی از آن ساخته میشود. شکل و تعیین محل آبنما خود بستگی به موقعیت زمین و هم آهنگی با دیگر عوامل باغ دارد. بنابراین می تواند کاملاَ جنبه سلیقه و ابتکار داشته باشد. آبنماهایی که در میدانها و موسسات دولتی احداث میشود. طبیعیست که از نظر طرح، وسعت، سیستم آبرسانی و تصیفیه، با نوع آبنماهای باغی و منازل متفاوت خواهد بود.
مصالح ساختمانی محوطه سازی
مصالحی که برای ساخت آبنماها بکار میرود. برحسب خصوصیات منطقه و شکل آبنما متنوع میباشد. بدین ترتیب که برخی از آبنماها از آجر، سیمان، بتون، و دیگر مصالح ساختمانی که بخوبی غیر قابل نفوذ ساخته میشوند.
گاهی آبنماهایی را که در باغ میسازند. شکل و حالت طبیعی به آن میدهند. در کناره بیرونی آن تراسبندی و گلکاری مینمایند. بطوری کلی در مورد آبنماهای که فرم هندسی دارند. آبنما را با بتن درست می کنند.
به مظور تزئین در روی دیواره ها، کف، لبه و پاشوره های آن از سنگهای تراورتن، مرمر، سرامیک، کاشی، قلوه سنگ و… استفاده نمود. در حالی که در طرحهایی که خطوط آنها منحنی ست از آجر و سیمان استفاده و سپس تزئینات فوق را بکار میبرند.
ابعاد و اندازه آبنماها
۱- عمق: همانطوری که قبلاَ توضیح دادیم. عمق آبنماها نبایستی زیاد باشد. معمولاَ عمق را برابر با ارتفاع آب مورد نظر بعلاوه ۲۰ سانتیمتر در نظر میگیرند.
۲- پهنا: پهنای آبنما معمولاَ برابر واحد مورد نظر بعلاوه ۲ برابر ضخامت دیواره هاست. مثلاَ اگر پهنا ۲متر و دیواره ۲۰ سانتمتر باشد پهنای کلی برابر ۴۰/۲ متر میشود.
۳- کف آبنماها: کف آبنما را قبل از دیواره های آن آماده میکنند. بنابراین لازمست به نحوه ساختمانی آن توجه شود.
- با یک قشر عایق از سنگ ریزه.
- یک قشر با ضخامت ۵ سانتیمتر از بتون کم سیمان.
- بلاخره پوشش بیرونی یا نهائی از بتون.
- شیب کف آبنما.
- عایق بندی: امروزه برای عایق بندی آبنماها، مصالح ساختمانی متنوعی به بازار عرضه یا روشهایی را توصیه میکنند. که مهندسین ساختمان از نکات خاص آن برخوردارند.
- زیر آب: استفاده از زیر آب در حوض و حوضچه های قدیمی کم و نادر میباشد. معمولاَ جهت تخلیه آب از دلو و افراد استفاده میشود. ولی امروزه با توجه به نوع ساختمان آبنماها از تکنیکهای خاصی برای تخلیه مانند: زیر آب یا موتور پمپ استفاده میشود. در اینصورت معمولاَ در کنار آبنما چاه کم عمقی حفر و جهت تخلیه آبنما، زیرآب مستقیماَ توسط کانالی به چاه ارتباط پیدا میکند.
امروزه با پیشرفت صنعت از مواد پلاستیکی (پلی اتیلن و ترکیبات مشابه) مصالحی تهیه میشود. که بصورت پوششی در گودی طبیعی یا مصنوعی از آن استفاده کرد. آبنماهای بدون دیواره ساختمانی صاف احداث نمود.
استخر
طبیعت گرایش موجودات به آب و آبتنی، سبب شد که انسانها بالاخص به نحوی از انحاء از این موهبت حیاتی تا آنجایی که سیر تسلسل علمی و تاریخی مینمایاند. انسانها از آغاز تا به امروز ارتباط خاص خود را با آب حفظ کرده اند.
اقوام و مردمانی که در کنار دریا و دریاچه ها میزیستند. حداکثر امکان را برای استفاده از آب داشتند. آن دسته که امکان کمتری در اختیار شان بود. از آّبهای معدنی، برکه های طبیعی رود خانه ها و…. سود میبردند.
سیر تاریخ و افزایش تجملات حیاتی، تکنولوژی مدرن و امکانات مالی، انسان را بر آن داشت که نیاز به آب تنی را با احداث حوض، حوضچه، یا استخر در منازل، استخرهای محله ای و کوچه ای یا استخرهای عمومی در استادیوم ها برآورده کنند.
اگر به طرحهای مختلف استخرها توجه کنیم. اینگونه استخرها در اوائل قرن بیستم بیشتر بصورت مستطیل، بیضی یا به اشکالی هندسی منظم بود. در طول قرن حاضر بخصوص بعد از جنگ دوم جهانی، در طرح اینگونه استخرها تجدید نظرهایی گردید. اشکال هندسی نامنظم یا خصوصاَ بهداشتی بیشتر، تزئینات نوری و تولید امواج مصنوعی در آب، تفنن خاصی را به همراه آورد.
راهنمای ساخت استخر
درمنازل برحسب موقعیت ساختمان و امکان وجود فضای کافی، استخرها در اندازه و اشکال مختلف میسازند. بطور کلی عمق استخرها نیز برحسب موارد استفاده، از ۱۰ سانتیمتر شروع و به اندازه های استاندارد بین المللی در مسابقات میرسد.
شیب در کف استخرها گاهی یکنواخت و کاملاَ افقی یا بدون شیب ست. در پاره ای دیگر از استخرها، عمق از ۶۰ سانتی متری با شیب ملایمی شروع و به عمق مورد نظر میرسد. امروزه در استخرها، آب از کانال معینی وارد و برای رعایت بهداشتی با نظم معینی و روش خاصی تصفیه و یا ضد عفونی میشود.
دیواره استخرها را باموزائیک، کاشی های صاف و رنگین یا ساده و سرامیک میپوشانند. در داخل استخرها سکوهایی (عرض حداقل ۳۵ سانتیمتر و ارتفاع ۲۰ سانتیمتر) میسازند.
گاهی بجای سکوها از نردبانهای آهنی استفاده میشود. معمولاَ در کنار عمیق ترین قسمت استخر محلی را جهت نصب تخته پرش (با ارتفاع مختلف) تخصیص میدهند. جهت تخلیه استخر، کانالی در عمیق ترین قسمت آن تعبیه و هنگام تعویض آب دریچه مزبور را باز مینمایند. عمق معمولی استخرها را در منازل با فرمولهای مختلف در نظر میگیرند.
فرمول تعیین عمق استخر
برای اطراف استخر و لبه های آن از سنگهایی که در دلاژ بکار میرود استفاده نمود. لزوماَ سنگهای مزبور لغزنده باشند. در کنار استخرهای منازل محلی را برای سایه بان چتری، آلاچیق، درابست سایه افکن (پوشیده از گیاهان رونده)، نیمکت و نیز قسمتی مفروش از چمن تخصیص داد. اصولاَ در ساختمان استخرهای عمومی یا استخرهای ویژه مسابقات مسائل و اصول فنی ساختمان بایستی رعایت شود.
معمولاَ استخرهای عمومی در محله یا مناطقی که از لحاظ فضا و مکان در مضیقه میباشند. برحسب نوع استفاده، اعمال مختلف را در آن تعبیه میکنند. اگر فضا به حد کافی وجود داشت. دو یا سه استخر مستقل، بطور مجزا، جهت استفاده اطفال در سنین مختلف تا بزرگسالان احداث مینمایند.
فوراه و چراغها
حرکت و چرخش نور و روشنایی در آب و آبنماها موضوع تازه نیست. بلکه آنرا به زمانی لوئی چهاردهم و شاهکارهای لونوتر نسبت میدهند. بعنوان مثال در باغ ورسای، در فصول مناسب، نمایش نور و آب با موزیک برای تفرج و سرگرمی درباریان از قدیم مرسوم بود.
با پیشرفت علم و تکنیک این پدیده تکامل یافت و خود نوعی هنر انشعابی با اشتقاقی را پدید آورد. تاثیر نور و رنگ در زمینه تاتر و دکوراسیون داخلی، کمک به بیان سوژها مشخص و مشهودست. در این مورد متخصصین و معماران ورزیده وجود دارند.
چراغها در حیات بخشی و زنده نگاه داری و نشان دهی طبیعت گیاهان درشب موثرند. چراغ بطور گسترده و متنوع در باغ به اشکال مختلف همانند چراغ پایه دار در کنار خیابانها، چراغهای دیواری، لابه لای توده و پوششهای برگها، آذین بندی باغی، به اشکال مختلف در سطح چمن و کنار استخر یا زیر آب در استخر و آبنما کاربرد دارد. برای روشنایی در باغ از چراغهای کم نور با طرحهای ژاپنی که اصطلاحاَ فانوس نامیده میشوند. استفاده میگردد.
ساختمان این چراغها از آهن و یا چوب میباشد. تنوعی که در ساختمان چراغهای باغی و خیابانی وجود دارد. برحسب سلیقه و ذوق متخصصین و موسسات تولیدکننده بسیار میباشد. چراغهایی که در آبنما و استخرها کاربرد دارند. معمولاَ برای درخشش و زیبایی بیشتر رنگین میباشند.
این چراغها در اعماق مختلف نصب میگردند. با توجه به تکنیکهای پیشرفته، بازی نور مخصوصاَ در آبنماهای میادین و پارکها و استخرهای خصوصی مرسوم میباشد. سیستم روشنایی در آب و آبنماها کاملاَ بایستی از اصول حفاظتی برخوردار باشند. زیرا خطر حوادث ناگواری به همراه دارد.
گیاهان آبزی
آب منشا حیات و محیط مناسب زیست موجودات و زندگی بدون آب چرخه ای نخواهد داشت. در این زادگاه عظیم و خدایی، انواع موجودات و گیاهان خوگرفته و سازگار شدند.
(در این بحث از موجودات حیوانی آبزی سخنی بمیان نخواهد آمد.)
پس رویها و پیش رویهای آبهای دریاها و اقیانوسها، بارانهای سیل آسا، بازماندگان بقایای قصه نوح در طبیعت، حفره و مغاک مملو از آب را پدید میآورد. به این حوضچه های طبیعی که ساخته دست طبیعت ست و در بسیاری از آنها آبها بصورت راکد باقی میماند. نامهای برکه، مرداب، …. و غیره میشود.
در اینگونه محیط های زیست از تک سلولهای مانند فیتوپلانکتونها تا گیاهان گلدار زیبا که خود عروسهای آبهای سبز و آبی میباشند. میتوان نام برد. رستنگاه این گیاهان برحسب ساختمان و شرایط زیستی شان کمی متغیر و هریک درسطح وعمق معینی از آب میرویند. در این زمینه مثالهای متنوعی از این گیاهان آبزی وجود دارد از قبیل:
• گیاه کوچکی است که درسطح آب بطور آزاد و کشیده ای شناور است. هنگام زمستان این گیاه به اعماق آب میرود. هنگام بهار دوباره به سطح آمده و به زیست خود ادامه میدهد. حال مثالهای دیگری را ذکر میکنیم مانند اسفاگنوم و همچنین اکوی زتوم پالوستر، اکوی زتوم لی موزوم و… که در کنار حوضچه و شبکه آبهای جاری یا راکد رشد میکنند.
گرامینه ها
• نی (فراگمیتس کومونیتس ) در رودخانه ها و دریاچه ها، مردابهای کم عمق، باطلاقها یا برکه ها رشد میکنند. شاخه ای از هیرمند در قسمتی از سیستان، زابل و دارای انواع نی جنگلی میباشد. عمق آب در این منطقه از ۶۰ تا ۷۰ سانتمتر تجاوز نمیکند. مردم آن سزمین ها به آن نی ها توتک میگویند. از این گونه جنگلهای نی زار در مناطق مختلف ایران بسیار است.
• همچنین گیاه فالاریس آروندینه در حاشیه های آبها، مراتع خیلی مرطوب یا در باطلاق ها رشد ونمو میکند. اینگونه از نظر تغذیه برای حیوانات بسیار مناسب است.
• گیاهان دیگری مانند گلیرریافلوئی تانس در کنار مردابها یا زمینهای کاملاش مرطوب زندگی میکنند.
• گیاهانی که در مردابها و دریاچه ها کاملاَ در آب غوطه ور هستند. مانند: پوتاموگتون ناتانس، میروفیلوم ورتی سی لاتوم، نیلوفر، آلاله، ناستورسیوم افیسینالیس را میتوان نام برد.
آبنمای مخصوص گیاهان آبزی
انسان با الگو گیری از آنچه که طبیعت آفریدست. دست به خلق گونه هایی مشابه طبیعت زدست. به ساخته ناقص خویش مغرور و به آن آبنما نهاده است. امروزه برای ساخت اینگونه آبنماها از مصالح ساختمانی استفاده نمایند، اخیراَ با الهام از خصوصیات آبنماهای طبیعی، سنگریزه ها با قلوه سنگیهای نیز در اعماق و شیبهای آن را قرار میدهند.
متخصصین به تجربه دریافتند. انواع گیاهان آبزی در اعماث معینی از آب زندگی میکنند. بنابراین برحسب طبیعت گیاهان مورد نظر ، عمق آبنما را تعیین می نمایند.معمولاَ حداقل عمق را بین ۳۵ الی ۴۰ سانتیمتر در نظر میگیرند.
گاهی اینگونه آبنماها کاملاَ مصنوعی و جنبه تحملی و تزیینی دارد. برای کشت گیاهان آبزی در آنها از ظروفی مانند گلدان، پیت حلبی و تزئینی و… استفاده میشود.
عمق آبنما برای گیاهان چقدر باشد
لازم است در این ظروف مقداری خاک باغچه با مخلوطی از رس ریخته شود. همانطور که در بالا گفته شد عمق آبنماها برحسب طبیعت گیاهان فرق میکند. بنابراین شکل یا اشکال آبنماها هم با ذوق وسلیقه افراد متغیر است. در برخی، آبنماها را با شیب میسازند. در دسته دیگر بصورت پله مانند که در اعماق مختلف آن گیاهانی را که طبیعاَ با اعماق مربوطه سازگارند پرورش میدهند.
امروزه برخی از متخصصین برای بیشتر نزدیک شدن به طبیعت، برکه های ایجاد میکنند. که با خصوصیات طبیعی آنها نزدیک میباشد. برای این منظور در قطعه مورد نظر خاکبرداریهای با اعماق مختلف و اشکال نزدیک به طبیعت انجام میدهند. برای تامین آب آن، از کانالهایی آب وارد برکه میکنند.
این کانالها میتواند جنبه تزئینی داشته باشند. در برکه ها ، ضمن اینکه آب راکدست متحرک هم میباشد. تا گیاهان از موهبت طبیعی ساخته بدست بشر برخوردار گردند. آبنما و برکه های مصنوعی به اندازه و اشکال مختلف بر حسب امکانات ساخته میشوند. گاهی از ترکیبات پلی اتیلن برای پوشش و کف دیواره برکه ها و آبنما ها استفاده میشود.