باید ها و نبایدها در گیاهان شفا بخش دارویی
مباحث مربوط به گیاهان دارویی و داروهای گیاهی از بحث انگیزترین و پر جاذبه ترین موضوعات مربوط به علوم پزشکی در دهه اخیر بوده است. گستره عقاید در این زمینه هر فرد جوینده ای را دچار شگفتی میکند. در سویی افرادی وجود دارند. که درمان هر بیماری را در داروهای گیاهی و با این استدلال که این داروها منشا طبیعی دارد. لذا با بدن طبیعی انسان همخوانی دارند. از مصرف هیچ گیاهی دریغ نمیکنند.
در طرف دیگر افرادی بر این باور هستند که گیاهان فاقد اثرند و استدالال آنها فقدان اطلاعات مستند علمی در زمینه کاربرد این داروها یا ممتنع بودن اثر بخشی یک گیاه در بیماریهای مختلف و یا فقدان اطلاعات دارویی گیاهی در کتب مورد استفاده پزشکان میباشد.
با این حال این امر مسلم وجود دارد که پزشکان و حرف مربوط پزشکی باید اطلاعات جامع در زمینه داروهایی گیاهی و گیاهان دارویی دارند. چراکه حتی اگر خود آنها مایل به تجویز این داروها نباشند. بسیاری از بیماران آنها نه تنها به مصرف این داروها تمایل دارند. بلکه در بسیاری از موارد خود درمانی با گیاهان دارویی دانسته یا ندانسته امری رایج است.
فرد بیماری که بطور مرتب گیاه دارویی سیر را مصرف میکند. تحت درمان با ضد انعقادهاست در خطر کاهش شدید سرعت انعقاد قرار دارد. یا در مصرف کنندگان سنبل الطیب خطر بروز عوارض بنزودیازپین ها میتواند شدیدتر باشد. در بیمارن مصرف کنند عصاره شیرن بیان نیز علاوه بر افزایش فشارخون فقدان تاثیر گذاری داروهای ضد فشار خون مشاهده میگردد. بنابراین پزشک باید بخوبی از آنچه که بیمار مصرف میکند. حتی گاهی بعنوان دارو هم مصرف نگردیده و خز ورژیم غذایی وی محسوب میشود وهمچنین از آثار و عوارض آن آگاه بود وبیمار خود را برای درمان بهتر راهنمایی نماید.
سوال این داروها چقدر اثر بخشی دارند و تا چه حد از کیفیت و ایمنی برخوردارند؟
پزشکی گیاهی، گیاه درمانی، درمان با گیاه، فیتوتراپی و در کشور ما طب سنتی واژه هستند. هدف آن القای استفاده از گیاهان دارویی در درمان بیماری است. البته شاید پس از کاربرد برخی از این لغات، حداقل در ذهن برخی از افراد، عطاریها و عطاران با انبانی از اسرار و دارویهای اعجاز با آثاری عجیب تصویر گردند.
اما هدف این گفتار قضاوت در مورد این شیوه مرسوم ویا کارایی طب سنتی و مبانی آن نیست. بررسی طب سنتی و جایگاه ومبانی آن فراتر از این مقوله اسن ودر اینجا ارایه تصوری صحیح از نقش و موارد استفاده از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در طب رسمی بعنوان یک درمان مکمل مد نظر میباشد.
گیاهان تولید کننده ی مواد طبیعی بی شماری هستند که بخشی از این مواد دارای آثاری فارماکولوژیک بوده و برخی از این آثار فارماکو لوژیک سودمند میباشند بنابراین گیاهان دارویی آن گروه از گیاهای میباشند که با تولید مواد موثره ایجاد کننده ی آثار فارموکولوژیک مطلوب برای درمان بیماری یا بهبود علایم آن هستند بدیهی است بسیاری از مواد تولیدی، آثار فارموکولوژیک ناخواسته نیز برجای میگذارند. قتل سقراط با شوکران یک واقعه تاریخی فراموش نشدنی است!
مواد موثره مورد نظر و مطلوب به دو صورت قابل استفاده هستند
راه اول استخراج و جدا سازی مواد مذکور از گیاه که نمونه ی آن وین کریسیتن، وین بلاستین، مورفین، آتروفین، دیگوکسیتن، تاکسول میباشند.
استفاده از گیاه بصورت خام، دم کرده، جوشاننده، عرقیات، قطره، قرص، کپسول و غیره که در حال حاضر موارد زیادی از آن در کشور مصرف میشود. راه دوم مصرف داروهایی گیاهی است.
امروزه تمایل برآن است که مباحث مربوط به داروهای دسته اول را در فارماکولوژی مدرن ذکر نموده و آنها را جزیی از پزشکی مرسوم قلمداد نمایند ولی در گیاه درمانی توجه عمده به استفاده از اندامهای مختلف گیاهان در درمان بیماری معطوف گردد.
لازم به ذکر است که از ترکیبات شیمیایی گیاهان در دو عرصه ی دیگر نیز استفاده میشود. نخست بعنوان الگو برای تهیه و تولید ترکیبات شیمیایی جدید که نمونه آن الگوگیری از ترکیبات گیاه Ammi visniga در ترکیبات شیمیایی مورد نظر مانند استفاده از استرویید های گیاه دیوسکورا برای سنتز پروژسترون و کورتیکوستروییدها.
آثار و مکانیسم گیاهان دارویی
آیا گیاهان دارویی اثر درمانی دارند. اگر جوای بلی است دامنه ی این اثر بخشی چقدرست. با تامل در آنچه پیشتر اشاره گردید. گیاهان بعلت داشتن ترکیبات مختلف، میتوانند آثار فارموکولوژیک متفاوت داشته باشند. اما نکته ی قابل توجه آن که در بسیاری از موارد نمی توان آثار فارموکوژیک یک گیاه را به ترکیب خاص نسبت داد.
از طرفی مکانیسم عمل بسیاری از مواد موثره نیز ناشناخته باقی مانده است. اما این همه، عاملی در رد آنچه کار آزمایی بالینی متعدد مشاهده میگردد، نخواهد بود. در عین حال در مورد بسیاری از گیاهان پژوهش وسیع میتواند. زوایای مختلف عملکرد ترکیبات موثره گیاهی را حتی در ابعاد مولکولی بخوبی روشن سازد.
امروزه به درستی مشخص که بیسابول ماده ی موجود در اسانس فرار گیاه بابونه التهاب ایجاد و توسط کاراژینال وسایر مواد التهاب زا در حیوانات آزمایشگاهی را مهار می نماید. بای آپی ژنین، لوتئولین و کوئرستین (فلاونوییدهای بابونه) با مهار سنتز برخی از پروستاگلاندین ها مسول اثر ضد التهابی بابونه میباشند.
آلی سین موجود در گیاه سیر به مهار گروه سولفیدریل در آنزیمهای اصلی برخی میکروارگانیسم ها باعث اعمال اثر ضد میکروبی سیر میگردد اما هنوز مشخص نیست که کدام ترکیب در اکیناسه میتواند سبب افزایش قدرت دفاعی بدن و ایجاد پاسخ ایمنی مطلوب گردد. این در حالی که مطالعات متعدد بالینی این ویژگی اکیناسه رابوضوح نشان میدهد.
اثرات درمانی گیاهان را میتوان به چند گروه تقسیم نمود
۱- گیاهانی که بخوبی مورد مطالعه قرار گرفتند. مواد موثره ی آنها شناخته و حتی مکانیسم عمل این مواد در Invitro ، invivo و بالین مورد مطالعه و تایید قرار گرفت. از نمونه این دسته گیاهان میتوان گیاهان بابونه وهمیشه بهار را نام برد که در درمان بیماریهای اسپاسمی و التهابی دستگاه گوارش، التهابات دهان وحلق، پوست و مخاط و بهبود زخم مورد استفاده قرار میگیرد.
۲- گیاهانی که اثرات درمانی شناخته دارند ومطالعات آزمایشگاهی وبالینی اثر آنها را نشان میدهیم. اما اثرات آنها به گروهی از ترکیبات (یک ماده خالص) استناد مییابد. یا اصولاً ماده ی شناخته را نمی توان عامل بروز اثر یا اثرات فارماکولوژیک آنها دانست. بسیاری از گیاهان دارویی در این دسته قرار دارند. مصرف اکیناسه در مصرف سرماخوردگی ونیز بعنوان یک تقویت کننده سیستم ایمنی بدن ویا مصرف گیاه خار مریم در بیماریهای التهابی و مزمن کبدی مانند سیروز کبدی و هپاتیت از این جمله هست.
۳- گیاهانی که مطالعات بالینی خاصی بر آنها صورت نپذیرد ولی به علت سابقه ی مصرف طولانی در برخی از بیماری مورد استفاده قرار میگیرند استفاده از گل گاوزبان در درمان سرماخوردگی بعنوان آرام بخش از آن جمله هست.
۴- گیاهانی که با آن که اطلاعات مستدلی راجع به آنها وجود ندارد. اما ادعاهای فراوانی در مورد آنها صورت می پذیرد. برخی از این گیاهان حاوی مواد سمی و خطرناکی نیز می باشند نام تعدادی از گیاهان دارویی وبسیاری از داروهای گیاهی چینی را میتوان در این گروه ذکر نمود
عوارض جانبی وتداخلات دارویی
برخی از مردم براین باورند که طبیعی بودن گیاهان مجوزی برای مصرف بی چون چرای آنهاست. شاید آنها توجه نکردند که مهلک ترین مواد منشاء طبیعی دارند. یا شاید هم فراموش کرده اند که گیاهان، دارای مقادیری متنابهی از مواد شیمیایی هستند. که قادرند آثار فارما کولوژیک نامطلوبی را ایجاد کنند. بهر ترتیب، داروهای گیاهی نیز مانند سایر داروها ولی به مراتب کمتر از آنا میتوانند ایجاد کننده عوارض بدون علت باشند.
بدلیل تنوع ترکیبات در گیاه از طرفی وغلظت کم این ترکیبات از سوی دیگر این آثار در اغلب موارد، بصورت حد بروزننموده و شاید همین امر باعث چنان تصور غلطی گردیدست. درهر حال در مصرف داروهای گیاهی باید به بروز عوارض جانبی وتداخلات احتمالی توجه نموده و از مصرف خود سرانه یا بیش از حد این فرآورده خود داری کرد.
غذای روزمره بسیاری ازمردم حاوی مقادیر منتابهی سبزیجات، میوه و غلات است. مصرف توام برخی از غذاهای فوق با داروها بعضاً منجر به تداخلات دارویی میگردد. یمی از این موارد گریپ فورد که ترکیبات فلاونوییدی مهترین اجزای متشکله آن هست. مصرف گریپ فورت بهمراه تعدادی از داروها منجر به افزایش غلظت آن داروها در خون که این عمل بطور عمده بعلت کاهش فعالیت آنزیم p450 3A415 در دیواره ی روده می باشد.
نحوه ی عمل به این ترتیب که کاهش در متابولیسم عبور اول کبدی باعث افزایش فراهمی زیستی و غلظت پلاسمایی سوبسترای این آنزیم میشود. اثرات این میوه بیشتر برروی دارویهایی دیده میشود که عبور اول کبدی بالایی دارند و در بیشتر موارد از نظر بالینی مهم هست. این تداخل خصوصاً در مورد نیفدپیپن، وراپامیل، سیکلوسپورین، میدازولام، تریازولام ترفنادین قابل توجه بوده ومنجر به افزایش پیک غلظت پلاسمایی آنها میشود.
منابع گیاه درمانی
یکی از معضلات ترویج و تشویق استفاده از گیاهان دارویی، فقدان ارائه آموزشهای رسمی، اصولی و علمی مبانی گیاه درمانی در دانشکده پزشکی از طرفی و کمبود منابع معتبر در دسترس از سوی دیگر میباشد. برخی بر این تصورند که با باز کردن برخی از کتب در دسترس میتوان مستقیماً با استفاده از گیاهان دارویی به درمان بیماری اقدام نمود.
شاید این افراد به تغییر دسته بندی و تعاریف و اسامی بسیاری از بیماری و نیز تفاوت و تغییرات احتمالی در نام گیاهان (استفاده از یک نام برای دو گیاه در زمانهای قبل و حال) و ابزارهای جدید برای بازآزمایی دستاوردهای کهنه بی توجهند.
بررسی بیطرفانه و نگاه عالمه به کتب دانشمندان قدیمی به ما میاموزد که نمی توان همه آنچه ذکر را به تمامی پذیرفت. شناسایی سره از ناسره در ید قدرت کارشناسان و متخصصین این رشته میباشد.
فیلم آموزشی در کانال آپارات بیژن صمغ آبادی قابل مشاهده میباشد.
بیماری در گیاهان را مطالعه کنید.
